Αλέξανδρος ο Μέγας στην Αίγυπτο

Το φθινόπωρο του 332 π. Χ. ο στρατός των Μακεδόνων και λοιπών Ελλήνων - γύρω στις σαράντα χιλιάδες άνδρες -εισέβαλε στην Αίγυπτο, με αρχηγό τον νεαρό βασιλιά των Μακεδόνων, τον Αλέξανδρο. Δυο χρόνια νωρίτερα, ο μεγάλος στρατηλάτης των Ελλήνων είχε καταβάλει την κραταιή Περσική Αυτοκρατορία. Πριν φθάσει στην Αίγυπτο είχε κατατροπώσει τον στρατό που είχαν συγκεντρώσει οι Πέρσες σατράπες στον ποταμό Γρανικό, και τον στρατό των Περσών του οποίου ηγείτο ο ίδιος ο Μεγάλος Βασιλιάς των Περσών, στην Ιψό, στις ακτές της Συρίας. Μέχρι το Φθινόπωρο του 332 οι Πέρσες είχαν εξαφανιστεί από τις περιοχές της ανατολικής Μεσογείου, εκτός από την Αίγυπτο. Εκεί, ήταν αρχηγός ο σατράπης Μαζάκης, που αντικαθιστούσε τον σατράπη Σαβάκη που είχε φύγει για να πολεμήσει με τον Μεγάλο Βασιλιά στην Ιψό. Η κατάληψη της Αιγύπτου ήταν απαραίτητη για τον Μεγαλέξανδρο, όπως ήταν απαραίτητη και η Κυρήνη, δυτικότερα, για τα σχέδια που εκπονούσε, δηλαδή να εισβάλει στις χώρες της Δύσης. Οι εχθροί που θα αντιμετώπιζε εκεί ήταν πολύ ισχυροί στη θάλασσα και ο στόλος του – αυτός που είχε μέχρι τώρα – δεν μπορούσε να τους αντιμετωπίσει. Ο μόνος τρόπος να εξασφαλίσει το πέρασμά του στη Δύση ήταν να ελέγχει όλα τα σημαντικά λιμάνια της ανατολικής και νότιας Μεσογείου, για να μην μπορεί ο εχθρός να ανασυγκροτηθεί και να ανεφοδιάσει τα πλοία του. Έτσι λοιπόν οι Έλληνες έβαλαν πόδι στην αρχαία χώρα των Φαραώ.
Οι Έλληνες στρατιώτες δεν ήταν εντελώς άγνωστοι στους Αιγύπτιους. Στις μέρες του Ηρόδοτου, ένα αιώνα πριν, οι Αιγύπτιοι έβλεπαν τους Έλληνες σαν ανεπιθύμητους ξένους. Στο μεταξύ όμως είχε μεσολαβήσει ο εθνικός τους αγώνας κατά των Περσών και οι Φαραώ είχαν ζητήσει την βοήθεια των Ελλήνων. Οι δυο λαοί, Αιγύπτιοι και Έλληνες είχαν πολεμήσει μαζί κατά του κοινού εχθρού. Μόλις δέκα χρόνια πριν την έλευση του Αλέξανδρου, ο τελευταίος Φαραώ – που οι Έλληνες ονόμασαν Νεκτανέβωνα32 – είχε εκθρονιστεί και οι Πέρσες είχαν εγκατασταθεί ξανά στην Αίγυπτο. Οι Έλληνες λοιπόν που έφθασαν στην Αίγυπτο με τον Μεγαλέξανδρο, ήταν για τους Αιγύπτιους γνωστοί και φίλοι: ήρθαν ελευθερωτές από τον Περσικό ζυγό. Ο αγώνας κατά των Περσών ήταν ακόμα σε εξέλιξη. Για τους Αιγύπτιους, οι Έλληνες ήταν φυσικοί σύμμαχοι.
Η κατάρα της χώρας του Νείλου: ακραίες εξάρσεις ξενοφοβίας και ξενολατρείας, που ταλαιπωρούσαν πάντα – και ακόμα ταλαιπωρούν – την Αίγυπτο. Τώρα, οι Αιγύπτιοι δεν φαντάζονταν ότι οι Έλληνες δεν είχαν έλθει σαν φίλοι αλλά σαν κυρίαρχοι. Είχαν έρθει για να εγκαταστήσουν την κυριαρχία τους, πιο ισχυρή από εκείνη των Περσών. Από την ένδοξη χώρα του Νείλου είχαν περάσει πολλοί κατακτητές: οι Υξώς33, οι Αιθίοπες, οι Λίβυες, οι Πέρσες. Πάντα, στο τέλος, η Αίγυπτος τους έδιωχνε ή τους αφομοίωνε εντελώς. Ντόπιοι Φαραώ είχαν ξαναπάρει την εξουσία, η αρχαία παράδοση είχε αποκατασταθεί, η αρχαία γλώσσα είχε διατηρηθεί, η αρχαία θρησκεία είχε θριαμβεύσει.
Τώρα όμως τα πράγματα ήταν διαφορετικά: από δω και πέρα -και φοβάμαι μέχρι το τέλος του χρόνου – δεν θα υπάρξει άλλος Αιγύπτιος Φαραώ στο θρόνο των Δυο Χωρών34. Μετά τον Αλέξανδρο η Αίγυπτος και οι κάτοικοί της θα περνούσαν στη σφαίρα του Ελληνιστικού Κόσμου35. Θα ακολουθούσαν οι Ρωμαίοι, το Ισλάμ, οι Γάλλοι, οι Άγγλοι, και πάλι οι Άραβες... Η αρχαία γλώσσα, η παλιά θρησκεία, ο εκπληκτικός πολιτισμός, όλα αυτά που προσδιόριζαν την Αίγυπτο για τουλάχιστον πέντε χιλιάδες χρόνια, θα αντισταθούν μεν – χάρη στην επιμονή του ιερατείου – αλλά τελικά θα χαθούν36. Η Αίγυπτος των Φαραώ, οι θεοί της, ο πολιτισμός της, η τέχνη της θα παραμείνουν για πάντα θαμμένα στη άμμο της ερήμου και στη λάσπη του Νείλου. Στο μέλλον, θα αποκαλύπτονταν σε μας αργά και βασανιστικά.

Τίποτα από όλα αυτά δεν γνώριζαν οι Αιγύπτιοι που καλωσόρισαν στη χώρα τους σαν απελευθερωτή τον Μεγαλέξανδρο το 332. Το καθεστώς των Περσών κατέρρευσε χωρίς να προβάλει καμιά αντίσταση. Όμως οι Αιγύπτιοι έπρεπε ίσως να είναι υποψιασμένοι: ένας τυχοδιώκτης Μακεδόνας, ο Αμύντας37 ο γιος του Ανδρομένη, που είχε πολεμήσει στο πλευρό των Περσών, είχε προσπαθήσει με οκτώ χιλιάδες άνδρες να εισβάλει στην Αίγυπτο. Οι Αιγύπτιοι, κατάλαβαν τότε από τις λεηλασίες του, ότι έπρεπε να τον εκδιώξουν, και το έκαναν. Τώρα όμως δεν μπορούσε ούτε καν να συζητηθεί αντίσταση κατά του Μεγαλέξανδρου. Ακόμα και ο Μαζάκης, ο τοποτηρητής Πέρσης σατράπης, διέταξε τις πόλεις, αρχίζοντας από το Πηλούσιο38, να ανοίξουν τις πύλες τους στο στρατό του Αλεξάνδρου. Αυτός, αφού τοποθέτησε φρουρά στην πόλη, ακολούθησε τον Νείλο και έφτασε πρώτα στην Ηλιούπολη39 και μετά στην Μέμφιδα40. Αν πιστέψουμε τον Κούρτιο41, ο Μαζάκης, στην Μέμφιδα, παρέδωσε στον Αλέξανδρο όλο το θησαυρό της πόλης, που ανερχόταν σε οκτακόσια τάλαντα και όλα τα καλά που βρίσκονταν στο παλάτι. Ο Μεγαλέξανδρος μπήκε στο παλάτι και κάθισε στο θρόνο των Φαραώ, κάτι που ούτε ο Μαζάκης είχε τολμήσει. Ο Κούρτιος (αν τον πιστέψουμε) λέει ότι ο Μεγαλέξανδρος ακολούθησε την τελετή ενθρόνισης των παλιών Φαραώ, στο ιερό του Φθα στη Μέμφιδα. Οι ιστορικοί πιστεύουν ότι η αφήγηση του Κούρτιου μπορεί να είναι ιστορική αλήθεια, αν λάβουμε υπόψη μας τόσο τον χαρακτήρα του Αλέξανδρου όσο και την κατάσταση στην Αίγυπτο, όπου οι μεν ντόπιοι τον έβλεπαν σαν ελευθερωτή οι δε Πέρσες, μετά την κατάρρευση της αυτοκρατορίας τους, ζητούσαν τρόπο να αποσυρθούν. Το σίγουρο είναι ότι από δω και πέρα, ο Αλέξανδρος έδρασε σαν πραγματικός διάδοχος των Φαραώ. Ένας μύθος από τον τρίτο μ. Χ. αιώνα λέει ότι ο Μεγαλέξανδρος ήταν γιος του Φαραώ Νεκτανέβωνα, ο οποίος πήρε τη μορφή όφεως και γονιμοποίησε τη σύζυγο του Φίλιππου του Μακεδόνα.
Δεν αποκλείεται ο μύθος να κρύβει κάποια αλήθεια! Ο Αλέξανδρος τίμησε εξαιρετικά τους αρχαίους θεούς της Αιγύπτου. Η συμπεριφορά του – σε αντίθεση με τους Πέρσες προκατόχους του, που σε μια έκρηξη θυμού είχαν προκαλέσει την τιμή των Αιγυπτίων σκοτώνοντας τον ιερό ταύρο Άπι – ήταν παραδειγματική: αμέσως μετά την άφιξή του στη Μέμφιδα (και αν πιστέψουμε την ιστορία του Κούρτιου), μετά την ενθρόνισή του προσέφερε θυσία προς τιμή των θεών της πόλης. Η θρησκεία των Περσών, ο Ζωροαστρισμός, τους επέβαλλε να περιφρονούν τις ειδωλολατρικές τελετές άλλων λαών. Οι Έλληνες όμως, που αισθάνονταν πραγματικά ανώτεροι από όλους τους βαρβάρους, τιμούσαν και σέβονταν τις παραδόσεις και τον πολιτισμό της αρχαίας Αιγύπτου. Η Αίγυπτος για τους Έλληνες ήταν η περίεργη χώρα των θαυμάτων. Τα Ομηρικά έπη, που όλοι ψιθύριζαν, μιλούσαν για την Αίγυπτο με θαυμασμό. Η τρομερή αρχαιότητα, τα πελώρια μνημεία, οι εντυπωσιακοί ναοί, η αρχαία τάξη που επιβίωνε για χιλιετηρίδες, η σοφία των ιερέων της, ασκούσαν στους Έλληνες μια ακαταμάχητη γοητεία. Όλοι σχεδόν οι σπουδαίοι Έλληνες είτε είχαν πράγματι επισκεφτεί την Αίγυπτο, είτε θα ήθελαν να την είχαν επισκεφτεί. Όλοι οι φυσικοί φιλόσοφοι είχαν ασχοληθεί με το θαύμα του Νείλου, που φουσκώνει κάθε χρόνο με ακρίβεια ρολογιού και γονιμοποιεί την απέραντη χώρα. Ο Ηρόδοτος, ο αγαπημένος των Ελλήνων της κλασσικής εποχής, τα είχε πει όλα. Ο Πλάτωνας την είχε θαυμάσει. Ο Πυθαγόρας είχε μελετήσει στην Αίγυπτο. Ακόμα και οι παλιοί Ίωνες φιλόσοφοι, ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, ο Παρμενίδης, όλοι σχεδόν οι Προσωκρατικοί είχαν μαθητεύσει – κατά την παράδοση – στην Αίγυπτο, όπως και οι Ελεάτες και οι ατομικοί, ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος. Όσο για τον ίδιο το Σωκράτη, φήμες τον ήθελαν Αιγύπτιο... Και τώρα οι Έλληνες βρίσκονταν κάτω από τους επιβλητικούς πυλώνες της απίστευτης αρχαίας Αιγυπτιακής παράδοσης, ανάμεσα στα φοινικόδεντρα και τις οάσεις, σε μια χώρα για την οποία οι πατεράδες και οι παππούδες τους είχαν μιλήσει με θαυμασμό. Και μάλιστα, οι Έλληνες βρίσκονταν εδώ όχι σαν απλοί επισκέπτες αλλά σαν κυρίαρχοι.
Ο Αλέξανδρος, μπορεί να προσέφερε θυσίες στους θεούς της Αιγύπτου, αλλά δεν λησμόνησε το ρόλο του: πρωταθλητής του Ελληνικού πνεύματος. Στην Μέμφιδα, μετά τις θυσίες στους ντόπιους θεούς, δεν παρέλειψε να οργανώσει γυμναστικούς και μουσικούς αγώνες, σύμφωνα με τα Ελληνικά έθιμα. Στους αγώνες πήραν μέρος οι πιο γνωστοί Έλληνες αθλητές, μουσικοί και ηθοποιοί από όλο τον κόσμο. Πώς έγινε να είναι παρόντες στην Μέμφιδα ακριβώς τη σωστή στιγμή; Μια μόνο εξήγηση υπάρχει: είχαν προσκληθεί εκ των προτέρων. Η ιστορία δίνει διάφορες εξηγήσεις. Ο Niese42 υποστηρίζει ότι ο Αλέξανδρος είχε συνεννοηθεί με τον Μαζάκη για την παράδοση της χώρας, πριν ακόμα ξεκινήσει την εισβολή του. Ο Mahaffy43 λέει ότι ο Αλέξανδρος τους είχε μαζί του γιατί ήξερε ότι θα έπαιρνε τη χώρα εύκολα και είχε προσχεδιάσει τις τελετές. Ίσως πάλι όλοι αυτοί οι αθλητές και οι αρτίστες να έτυχε να είναι στην Αίγυπτο γιατί στη Ναύκρατι γιόρταζαν οι Έλληνες τις ετήσιες γιορτές τους.
Από όσα έκανε ο Αλέξανδρος στην Αίγυπτο, το σημαντικότερο και πιο διαχρονικό ήταν η ίδρυση της Αλεξάνδρειας. Το καλοκαίρι του 332 ο Αλέξανδρος και ο στρατός του είχαν καταλάβει – και είχαν καταστρέψει - την Τύρο, το σημαντικότερο ίσως λιμάνι της ανατολικής Μεσογείου. Ίσως ήθελε να φτιάξει ένα νέο μεγάλο λιμάνι στην περιοχή, μια νέα Τύρο. Επέλεξε να χτίσει τη νέα πόλη κοντά στην Ελληνική Ναύκρατι, εβδομήντα περίπου χλμ. από αυτήν, στο Κανωπικό στόμιο του Νείλου.
Η επιλογή του σημείου της νέας πόλης ήταν στρατηγικά και εμπορικά σημαντική. Το Κανοπικό στόμιο ήταν μεγαλύτερο από το Πηλουσιακό, στο οποίο στριμώχνονταν οι Αιγυπτιακές παπυρένιες βάρκες για να μεταφέρουν τα προϊόντα της ανατολής. Εδώ έφταναν προϊόντα από τη Δύση, που ήταν σαφώς λιγότερα, και έφευγαν τα μεγάλα Ελληνικά καράβια για την Ελλάδα και την Ιωνία. Κοντά στη νέα πόλη ήταν το μικρό Αιγυπτιακό ψαροχώρι, η Ρακώτις, που ζούσαν οι ντόπιοι που χρειάζονταν για το χτίσιμο της πόλης. Και λίγο πιο πάνω ήταν οι πλούσιοι σε ασβεστόλιθο λόφοι όπου εύκολα με κανάλια θα μπορούσε να έρθει πόσιμο νερό από το Νείλο στην πόλη, χωρίς την πανταχού παρούσα λάσπη του Κανωπικού στομίου. Το σπουδαιότερο πλεονέκτημα της περιοχής ήταν η αμυντική διάταξη του φυσικού λιμανιού της: ένα μικρό νησί, που οι Έλληνες ονόμαζαν Φάρο, εμπόδιζε την ανεξέλεγκτη είσοδο μεγάλων πολεμικών πλοίων και μπορούσε να την φράξει εντελώς με αλυσίδες και σχοινιά. Λιμάνι ιδανικό για πολεμικό ναύσταθμο.
Ο Στράβων αφήνει να καταλάβουμε ότι η Αλεξάνδρεια, όταν την ίδρυσε ο Αλέξανδρος, ήταν ένα μικρό ψαροχώρι. Λέει λοιπόν ο Στράβων (17.5): “Οι παλιοί βασιλιάδες της Αιγύπτου, επειδή τους αρκούσαν όσα παρήγαγε η πατρίδα τους, και επειδή δεν επιθυμούσαν να εισάγουν προϊόντα από το εξωτερικό, δεν ήθελαν καθόλου τους ξένους, και ιδιαίτερα τους Έλληνες, γιατί λεηλατούσαν και καταλάμβαναν ξένες χώρες, αφού η δική τους ήταν άγονη. Είχαν λοιπόν [οι βασιλιάδες της Αιγύπτου] εγκαταστήσει εδώ [στο σημείο που τώρα βρίσκεται η Αλεξάνδρεια] μια στρατιωτική βάση για να διώχνει τους εισβολείς. Και είχαν παραχωρήσει στους στρατιώτες, για να μένουν, την περιοχή που ονόμαζαν Ρακώτιδα, που σήμερα είναι η Αλεξάνδρεια, πάνω από το λιμάνι, αλλά τότε ήταν χωριό. Την περιοχή γύρω από το χωριό την είχαν εμπιστευθεί σε βοσκούς, οι οποίοι επίσης βοηθούσαν στην απώθηση των ξένων”
Μπροστά από το σημείο που διάλεξε ο Αλέξανδρος, γύρω στο ένα ναυτικό μίλι από την ακτή, βρίσκεται το νησί που οι Έλληνες ονόμαζαν Φάρο. Έχει μήκος περίπου πέντε χιλιόμετρα και αποτελεί μέρος μιας σειράς μικρότερων νησιών. Ο Όμηρος λέει ότι στο νησί έρχονταν οι φώκιες για να ξεκουραστούν. Λέει επίσης ότι είχε ένα καλό λιμάνι. Αλλά, όταν ήρθε εδώ ο Αλέξανδρος, είχαν ήδη εγκατασταθεί μερικοί ψαράδες και πρώτος αυτός, ο Αλέξανδρος, και οι διάδοχοί του, οι Πτολεμαίοι, το μετέτρεψαν σε λιμάνι παγκόσμιου εμπορίου. Σχετικά πρόσφατα, ανακαλύφθηκαν κάτω από τη θάλασσα σημαντικές λιμενικές εγκαταστάσεις, οι οποίες μπορεί να ανήκουν και σε περιόδους πριν την έλευση του Αλέξανδρου. Μερικοί αρχαιολόγοι (με πρώτο τον Γάλλο Gaston Jondet) πιστεύουν ότι οι εγκαταστάσεις αυτές είναι από την εποχή του Ραμσή του Μεγάλου44.
Το μεγαλύτερο μέρος της Αλεξάνδρειας της εποχής του Αλεξάνδρου και των Πτολεμαίων είναι τώρα βυθισμένο κάτω από τη θάλασσα, γεγονός που δυσκολεύει την αρχαιολογική σκαπάνη. Ο Μεγαλέξανδρος, από όσα μπορούμε να ξέρουμε, ίδρυσε την πόλη βάσει του πολεοδομικού σχεδίου σε σχήμα παραλληλογράμμου, που είχε εκπονήσει εκατό χρόνια πριν, για τις νέες πόλεις ο Μιλήσιος αρχιτέκτονας Ιππόδαμος45. Ο αρχιτέκτονας του Αλέξανδρου ήταν ο Δεινοκράτης ο Ρόδιος46. Η πόλη είχε σχεδιαστεί να σχηματίζει μακρόστενο παραλληλόγραμμο κατά μήκος του ισθμού που υπάρχει ανάμεσα στη λίμνη Μαρεώτιδα47 και τη Μεσόγειο θάλασσα. Οι τελετές ίδρυσης της πόλης έγιναν την 25η μέρα του μήνα Τύβιου, που αντιστοιχεί περίπου στη δική μας 20η Ιανουαρίου του έτους 331 π. Χ.
Οι πρώτοι κάτοικοι της Αλεξάνδρειας ήταν Έλληνες και Μακεδόνες, χωρίς να γνωρίζουμε πώς ο Αλέξανδρος κατάφερε να πείσει ολόκληρες οικογένειες από τη Μακεδονία και την υπόλοιπη Ελλάδα να μετοικήσουν στη νέα πόλη. Αργότερα, οι ντόπιοι αποτέλεσαν σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού της. Βρέθηκαν επιγραφές που αφήνουν να εννοηθεί ότι μεγάλος αριθμός ντόπιων από την γειτονική Κάνωβο48 υποχρεώθηκαν να μετακομίσουν εκεί. Λίγους αιώνες αργότερα, βρίσκουμε στην Αλεξάνδρεια σημαντικό αριθμό Εβραίων κατοίκων. Ο Ιώσηπος49 (2.17) λέει ότι ο Αλέξανδρος ενεθάρρυνε την εγκατάσταση Εβραίων στην Αλεξάνδρεια και ότι τους έδωσε πλήρη δικαιώματα πολιτών. Αλλά κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιώνεται πουθενά αλλού. Εξάλλου, δεν υπήρχε λόγος για τον Αλέξανδρο να δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους Εβραίους και να τους προσκαλέσει στην Αλεξάνδρεια, ούτε υπάρχει προηγούμενο για κάτι τέτοιο. Την εποχή εκείνη, οι Εβραίοι δεν ήταν αυτό που αργότερα έγιναν: έμποροι και τραπεζίτες. Ο Ιώσηπος, τον 1ο αιώνα μ. Χ., λέει (1.60): “δεν είμαστε λαός εμπόρων”.
Ένα άλλο γεγονός που σημάδεψε την παραμονή του Αλεξάνδρου στην Αίγυπτο το χειμώνα 330/331 είναι η επίσκεψή του στο ιερό του Άμμωνα50 στην έρημο της Σίβα51. Το πρώτο ερώτημα που γεννιέται είναι γιατί ο Αλέξανδρος αποφάσισε να επισκεφθεί μια τόσο απομακρυσμένη περιοχή. Το ταξίδι από την Κοιλάδα του Νείλου μέχρι την όαση διαρκούσε τουλάχιστον είκοσι μέρες. Και στην κοιλάδα του Νείλου υπήρχαν πολύ πιο εντυπωσιακά και μεγαλοπρεπή μνημεία. Η πειστικότερη απάντηση στο ερώτημα αυτό φαίνεται να είναι ότι ήθελε να επισκεφτεί το μαντείο του Άμμωνος-Ρα, που για πολλούς αιώνες ήταν για τους Έλληνες ένα από τα σημαντικότερα στην γνωστή οικουμένη. Πριν από τον Αλέξανδρο, το είχε επισκεφτεί ο Κροίσος, ο οποίος είχε επισκεφτεί όλα τα σημαντικά μαντεία στην Ελλάδα του 6ου π. Χ. αιώνα. Ο Πίνδαρος είχε αφιερώσει έναν ύμνο προς τιμή του Άμμωνα. Μαθαίνουμε ότι οι Έλληνες – Ελεάτες, Αθηναίοι, Σπαρτιάτες, Ίωνες – είχαν στείλει πρεσβείες στο μαντείο, πριν από τον Αλέξανδρο, για να πάρουν χρησμούς σχετικά με σημαντικά ερωτήματα των πόλεών τους. Ο Ευριπίδης μιλάει για την “άνομβρη θέση του Άμμωνα”, ότι είναι μια οικεία στους Έλληνες περιοχή, όπου καταφεύγει όποιος θέλει να μάθει τη θέληση των θεών
Στη μυθολογία, ο Ηρακλής και ο Περσέας είχαν επισκεφθεί το μαντείο, πριν τολμήσουν τις επικίνδυνες αποστολές τους. Ο Καλλισθένης52 (που ήταν τώρα ή είχε υπάρξει στο παρελθόν στενός φίλος του Αλέξανδρου, και ίσως να πήγε μαζί του στη Σίβα) επιβεβαιώνει ότι ο Αλέξανδρος αποφάσισε να ταξιδέψει στη Σίβα από θαυμασμό για τους δυο μεγάλους ήρωες της Ελλάδας, τον Ηρακλή και τον Περσέα53. Κι όποιος νομίζει ότι ένα τέτοιο κίνητρο για ένα τέτοιο ταξίδι δεν ταιριάζει στο πρακτικό μυαλό ενός αποφασιστικού στρατηλάτη σαν τον Αλέξανδρο, τότε δεν έχει μελετήσει αρκετά τον χαρακτήρα του. Γεννιέται βέβαια εδώ ένα ερώτημα, αλλά δεν είναι “γιατί ο Αλέξανδρος επισκέφτηκε την Σίβα;” αλλά “γιατί αυτό το τόσο απομακρυσμένο ιερό, με την τόσο δύσκολη πρόσβαση, ασκούσε τέτοια έλξη στους Έλληνες;”.
Φαίνεται ότι το κύρος του μαντείου του Άμμωνος-Ρα στην Σίβα είχε σχέσει με την Ελληνική αποικία της Κυρήνης, λίγο δυτικότερα, στις ακτές της Αφρικής. Η Κυρήνη διατηρούσε ακατάπαυστα εμπορικές σχέσεις με τις άλλες Ελληνικές πόλεις της Μεσογείου. Και από την Κυρήνη, μικρά πλοιάρια μπορούσαν να πλεύσουν παράκτια μέχρι το Παραιτόνιον, γύρω στα 550 χλμ. ανατολικά, και από εκεί καραβάνια πέρναγαν την έρημο μέχρι την όαση της Σίβα, ένα ταξίδι διάρκειας περίπου εφτά ημερών σε καμήλες. Οι Κυρηναίοι ήταν, κατά πως φαίνεται, οι μεσολαβητές των Ελλήνων και του ιερού στη Σίβα, και ο δρόμος από το Παραιτόνιο στις ακτές της Μεσογείου ήταν ο δρόμος που ακολουθούσαν οι επισκέπτες. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ηρόδοτος αντλεί τις πληροφορίες για το ιερό στη Σίβα από Κυρηναίους που το είχαν επισκεφτεί54. Και έτσι εξηγείται και το ότι ο Αλέξανδρος επισκέφτηκε τη Σίβα μέσω Παραιτονίου και όχι διασχίζοντας την έρημο του Νίτρου55, που ήταν ο πιο άμεσος δρόμος. Μια πιο πιθανή εκδοχή (που σήμερα πιστεύουν οι περισσότεροι ιστορικοί) είναι ότι ο Αλέξανδρος, όταν πήγε στο Παραιτόνιο, ήταν καθ' οδόν να καταλάβει την Κυρήνη, και εκεί τον συνάντησαν απεσταλμένοι από την Κυρήνη και του προσέφεραν μερικές εκατοντάδες όμορφα άλογα σαν ένδειξη της υποτέλειας της πόλης τους σε αυτόν. Ο Αλέξανδρος, θεώρησε περιττό να προχωρήσει προς την Κυρήνη, και αντ' αυτού θέλησε να επισκεφθεί το μαντείο του Άμμωνα-Ρα. Όμως, καμιά αρχαία πηγή δεν αναφέρει ότι ο Αλέξανδρος ήθελε να καταλάβει την Κυρήνη. Ο Αρριανός δεν αναφέρει καν ότι ο Αλέξανδρος συνάντησε απεσταλμένους από την Κυρήνη, όπως αναφέρουν ο Διόδωρος και ο Κούρτιος. Οι τελευταίοι μάλλον αντλούν τις πληροφορίες τους από τον Κλείταρχο56, ο οποίος θεωρείται γενικά αναξιόπιστος. Είναι επίσης πιθανόν - όπως πιστεύει ο Mahaffy – στον Αλέξανδρο να μην προσφέρθηκαν άλογα, όπως λέει ο Διόδωρος, αλλά άνθρωποι που θα τον οδηγούσαν στη Σίβα57.
Η πορεία μέσα στην έρημο από το Παραιτόριο μέχρι τη Σίβα, σύμφωνα με όλες τις διαθέσιμες πηγές, ενισχύθηκε από πολλά και θαυματουργά συμβάντα. Μια αναπάντεχη και εντελώς ασυνήθιστη βροχόπτωση βοήθησε τον Αλέξανδρο και την συνοδεία του να γλυτώσουν από τη δίψα. Δυο κοράκια πετούσαν χαμηλά δείχνοντας το δρόμο που έπρεπε να ακολουθήσουν, παρά τις αμμοθύελλες που μετατόπιζαν τα όρια του δρόμου. Δυο φίδια που προπορεύονταν και μιλούσαν κρατούσαν συντροφιά στον υψηλό ταξιδιώτη. Αυτές οι ιστορίες – αν κρίνουμε από τις λεπτομέρειες – πρέπει να δεχτούμε ότι προέρχονται από άτομα που ήταν με τον Αλέξανδρο στις εκστρατείες του. Η τελευταία, και πιο εντυπωσιακή, αυτή με τα δυο φίδια, ανήκει στον Πτολεμαίο Λάγου, η ιστορία του οποίου δεν στερείται αξιοπιστίας58. Ίσως ο Πτολεμαίος αυτός να συνόδευσε τον Αλέξανδρο στη Σίβα. Αν όχι, σίγουρα είχε καθημερινή επαφή με κάποιους που τον είχαν συνοδεύσει59. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η ιστορία του Πτολεμαίου είναι γραμμένη κατά τρόπο νηφάλιο και ουσιαστικό. Πάντως, υπάρχουν λογικές εξηγήσεις για όλα αυτά τα γεγονότα που συνοδεύουν το ταξίδι του Αλέξανδρου στο μαντείο του Άμμωνος-Ρα στη Σίβα: βροχοπτώσεις σημειώνονται, σπανιότατα βέβαια, στην Έρημο Σίβα, σήμερα, και προφανώς στην αρχαιότητα. Τα ζώα που συναντά κανείς συχνότερα στην Αίγυπτο είναι κοράκια και φίδια. Στην (φαινομενική) ερημιά της ερήμου, ο ταξιδιώτης προσέχει αμέσως κάθε ζώο που παρουσιάζεται μπροστά του. Και, βέβαια, όλα τα ζώα το βάζουν στα πόδια μόλις αντιληφθούν τα καραβάνια60.
Για να πάρουμε μια εικόνα της όασης Σίβα την εποχή που πήγε εκεί ο Αλέξανδρος, αρκεί να τη δούμε σήμερα και να συνδυάσουμε αυτά που θα δούμε με την εικόνα που μας δίνουν οι πηγές. Μερικά πράγματα δεν έχουν αλλάξει πάρα πολύ από τότε. Την πιο ολοκληρωμένη εικόνα μας δίνει ο Διόδωρος (17.50). Τώρα υπάρχουν εκεί δυο χωριά, το ένα ονομάζεται Σίβαχ και το άλλο Αγκούμι., σε απόσταση δυο χιλιομέτρων το ένα από το άλλο, πάνω σε δυο λόφους που υψώνονται ανάμεσα στους ελαιώνες και τα φοινικόδεντρα. Τα ερείπια του μαντείου του Άμμωνα-Ρα βρίσκονται στο Αγκούμι. Στους πρόποδες του λόφου, μερικές εκατοντάδες μέτρα από το πρώτο, υπάρχουν τα ερείπια ενός μικρότερου ιερού που, σύμφωνα με τους ειδικούς, ξαναχτίστηκε στη διάρκεια της Περσικής κυριαρχίας. Το κυρίως μαντείο αποτελείται από συνεχόμενες αυλές και κίονες. Σήμερα τίποτα δεν είναι όρθιο. Ο βωμός βρίσκεται στο κέντρο του συμπλέγματος. Συνδεόταν με δυο δωμάτια τα οποία δεν υπάρχουν πια, ενώ διακρίνονται τα σημεία στα οποία βρίσκονταν οι είσοδοι. Στο έδαφος βρίσκονται δέκα ως δεκατρείς ογκόλιθοι, προφανώς από την οροφή των δωματίων, που είναι γεμάτοι με επιγραφές και απεικονίσεις που καλύπτουν τρεις ή περισσότερες αράδες. Σύμφωνα με όσα μας λέει ο Διόδωρος, ο Άμμων κατοικούσε στο κεντρικό δωμάτιο, στα σκοτεινά, και κοιμόταν πάνω στο βωμό που ήταν πέτρινος ή ξύλινος. Ο Διόδωρος λέει επίσης ότι οι τοίχοι των δωματίων ήταν “από χρυσό”, που σημαίνει στην πραγματικότητα ότι ήταν ξύλινοι επενδυμένοι με ελάσματα χρυσού. Παρόμοιες κατασκευές – και άριστα διατηρημένες – υπάρχουν στα ιερά στο Καρνάκ και στο Αμπού Σιμπέλ, μπορούμε λοιπόν να φανταστούμε πώς ήταν και αυτό το ιερό στη Σίβα. Μέσα στο σκοτεινό δωμάτιο, πάνω στο βωμό, υπήρχε ένα σμαραγδένιο άγαλμα του θεού το οποίο ήταν κατασκευασμένο να κάνει κάποιες κινήσεις με το τράβηγμα ενός σπάγκου που τραβούσε ο αρχιερέας που βρισκόταν πίσω από το άγαλμα, ενώ ταυτόχρονα, ο ίδιος αρχιερέας, που βρισκόταν σε κατάσταση έκστασης, εκφωνούσε το χρησμό, ενώ το άγαλμα κουνούσε τα χείλη του και πιθανόν και τα χέρια του. Ο αποδέκτης ή οι αποδέκτες του χρησμού βρίσκονταν επίσης στο δωμάτιο και διάβαζαν τις λέξεις από τα χείλη του αρχιερέα, ο οποίος μετέφερε τη θέληση του θεού. Μέσα στο δωμάτιο του βωμού, η ατμόσφαιρα ήταν άκρως ιερή. Δεν είναι σίγουρο αν υπήρχε κάποιος λύχνος αναμμένος, και αυτό μόνο όταν ο αρχιερέας έδινε το χρησμό. Τον υπόλοιπο χρόνο έπρεπε να επικρατεί απόλυτο σκοτάδι.
Όσο για το τί συνέβη όταν ήταν εκεί ο Αλέξανδρος, να τι μας λέει ο Καλλισθένης δια στόματος Στράβωνα (17.3-12):
“Ο ιερέας επέτρεψε μόνο στο βασιλιά να μπει στα δωμάτια με τα ρούχα που φορούσε, ενώ η ακολουθία του υποχρεώθηκαν να αλλάξουν τα ρούχα τους. Μόνο στον Αλέξανδρο επιτράπηκε να μπει στο δωμάτιο του χρησμού, ενώ οι άλλοι έμειναν έξω από την πόρτα. Οι χρησμοί εδώ, δεν δίνονται γραμμένοι όπως συμβαίνει στους Δελφούς ή στις Βρανχίδες, αλλά με χειρονομίες και συμβολισμούς... Ο μάντης, που έπαιρνε τη μορφή του Δία [δηλαδή του Άμμωνα],αυτή τη φορά είπε με λόγια το χρησμό στον Αλέξανδρο, ότι δηλαδή ήταν γιος του Δία.”
Στις μετέπειτα εκδόσεις της ιστορίας, που μας άφησε ο Κλείταρχος, προστίθενται και άλλες λεπτομέρειες: ο Αλέξανδρος ζητά να μάθει αν ο θεός, ο πατέρας του, θα του δώσει τη κυριαρχία όλης της γης, και παίρνει θετική απάντηση. Ρωτάει επίσης αν όλοι οι δολοφόνοι του πατέρα του Φιλίππου έχουν τιμωρηθεί, και ο ιερέας φωνάζει ότι ο θεός προσβλήθηκε γιατί αυτός είναι ο πατέρας του και σαν θεός δεν μπορεί να πάθει τίποτα. Η ιστορία αυτή μπορεί να κυκλοφόρησε μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου, αλλά, με δεδομένη την έπαρση του βασιλιά, μπορεί να κυκλοφόρησε και πριν. Αργότερα πάντως, όταν ο Αλέξανδρος έφτασε στην Ινδία και προσέφερε θυσίες σε μια μόνο ομάδα τοπικών θεών εκεί, εξήγησε ότι αυτό του είχε πει να κάνει ο πατέρας του ο Άμμων [δηλαδή ο Δίας]. Αν αυτό πράγματι συνέβη και αν συνέβη στην ιστορική εκείνη επίσκεψη του Αλέξανδρου στο μαντείο, ή πρόκειται για χρησμό που μετέφεραν στον Αλέξανδρο αργότερα οι πρέσβεις του, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε. Γνωρίζουμε όμως, σχετικά με την αποθέωση του Ηφαιστίωνα, ότι ο Αλέξανδρος εξακολουθούσε να συμβουλεύεται το μαντείο, μέσω τρίτων που έστελνε εκεί.
Αναμφίβολα, οι ιερείς στο μαντείο είχαν πράγματι θεοποιήσει τον Αλέξανδρο κατά την επίσκεψή του εκεί. Αυτό ήταν εξάλλου μια συνηθισμένη πρακτική: όλοι οι Φαραώ από την Τρίτη Δυναστεία και μετά είχαν ανακηρυχθεί γιοι του Άμμωνα-Ρα. Και σύμφωνα με τη γνωστή φόρμουλα, ο θεός έδινε στους Φαραώ-γιους του “όλες τις χώρες και όλους τους λαούς, μέχρι την περιφέρεια του ήλιου”. Φαίνεται ότι η διαδικασία ήταν η ίδια που ακολουθούσαν από παλιά. Ίσως ο Αλέξανδρος, που ήθελε να πάρει τη θέση των Φαραώ, να είχε εξαρχής την πρόθεση να επισκεφτεί το μαντείο για να πάρει και επίσημα το χρησμό-χρίσμα των ιερέων, όπως έκαναν και οι παλιοί Φαραώ. Ίσως πάλι, οι ιερείς του μαντείου να ήταν υποχρεωμένοι να ανακηρύξουν θεό αυτόν που είχε ήδη αναλάβει το θρόνο της Αιγύπτου, και ο οποίος, αν και ξένος, είχε έρθει να τους ζητήσει το χρησμό τους, σε αντίθεση με τους επί εκατόν πενήντα περίπου χρόνια ξένους καταχτητές της χώρας, δηλαδή τους Πέρσες, που είχαν απόλυτα περιφρονήσει τις παραδόσεις της χώρας. Και οι Αιγύπτιοι ιερείς ήταν οι κατεξοχήν τηρητές των παραδόσεων. Για πέντε χιλιάδες χρόνια.
Το περίεργο δεν είναι ότι ο Αλέξανδρος πήγε στο μαντείο του Άμμωνα για να ανακηρυχθεί από τους ιερείς γιος του θεού, αλλά ότι την ανακήρυξη αυτή την δέχτηκαν οι Έλληνες και ότι ο ίδιος ο Αλέξανδρος συνέχισε να επικαλείται τον τίτλο του αυτόν και σε χώρες που ο Άμμων δεν είχε απολύτως καμιά αξία: στην Ασία, μέχρι τις Ινδίες, σε χώρες όπου δεν συνήθιζαν να συνδέουν τους βασιλιάδες τους με τις θεότητές τους, όπως συνήθιζαν να κάνουν οι Αιγύπτιοι. Δεν είναι καθόλου σίγουρο αν οι άνθρωποι που ήταν μαζί του στις εκστρατείες, Μακεδόνες και λοιποί Έλληνες, έπαιρναν τις αιτιάσεις αυτές στα σοβαρά, ή απλά τις ανέχονταν γιατί το απαιτούσαν οι περιστάσεις. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι τουλάχιστον οι Έλληνες κορόιδευαν τους ισχυρισμούς αυτούς του Αλέξανδρου. Πάντως όχι οι Έλληνες που ήταν κοντά του στις εκστρατείες61. Μετά τον θάνατό του, οι Διάδοχοι, στη Μικρά Ασία, στη Βαβυλώνα, στη Συρία, εξακολουθούσαν να τον αποκαλούν γιο του Δία, χωρίς όμως να πείθουν τους ντόπιους πληθυσμούς. Μόνο στην Αίγυπτο ο Αλέξανδρος θεοποιήθηκε και μετά το θάνατό του.
Από τη Σίβα, ο Αλέξανδρος και η συνοδεία του επέστρεψαν στην Αίγυπτο, σύμφωνα με τον Πτολεμαίο, από τον δρόμο της Αιγύπτου. Ο Αριστόβουλος λέει ότι επέστρεψε από τον ίδιο δρόμο, δηλαδή μέχρι το Παραιτώνιο δια ξηράς και από εκεί δια θαλάσσης. Φαίνεται ότι ο Πτολεμαίος είναι πιο κοντά στην αλήθεια. Ο δρόμος από τη Σίβα μέχρι τη Μέμφιδα ήταν οπωσδήποτε συντομότερος, αλλά σίγουρα πολύ πιο δύσκολος62. Στην Μέμφιδα ο Αλέξανδρος είχε πολλά να κάνει: είχε να δεχτεί πολλές πρεσβείες από τις Ελληνικές πόλεις και να παραλάβει ενισχύσεις από τη Μακεδονία. Ξέρουμε επίσης ότι στην Μέμφιδα διοργάνωσε πάλι μεγάλους γυμναστικούς αγώνες και προσέφερε θυσίες στον πατέρα του Άμμωνα-Ρα, που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Δία, σίγουρα σύμφωνα με τα Ελληνικά έθιμα. Οι ντόπιοι κάτοικοι, που είχαν έλθει από όλη σχεδόν την Αίγυπτο, εντυπωσιάστηκαν και επευφήμησαν το νέο Φαραώ.

Την άνοιξη του 331, περίπου ένα μήνα μετά τη επιστροφή του από τη Σίβα, ο Αλέξανδρος έφυγε από την Αίγυπτο για να αντιμετωπίσει μια νέα επίθεση του βασιλιά των Περσών στη Μεσοποταμία. Δεν επρόκειτο να επιστρέψει ζωντανός. Μόνο η σορός του ήλθε εδώ να ταφεί για πάντα. Δε φαίνεται να είχε δει πολλά από την κοιλάδα του Νείλου πάνω από τη Μέμφιδα, αν και η κυριαρχία των Μακεδόνων έφθανε μέχρι τον πρώτο καταρράκτη63.
Ο Αλέξανδρος άφησε την Αίγυπτο οργανωμένη επαρχία της αυτοκρατορίας του. Ο Αρριανός (3.5) λέει ότι
“Διόρισε δυο Αιγύπτιους, νομάρχες για [όλη] την Αίγυπτο, τον Δολόασπι και τον Πετέεσι64 και διαμοίρασε όλη τη χώρα σε αυτούς, αλλά όταν παραιτήθηκε ο Πετέεσις, ο Δολόασπις ανέλαβε όλη την εξουσία και έγινε αντιβασιλέας σε όλη την Αίγυπτο. Διοικητές της Μακεδονικής φρουράς (φρουράχους των πεζετέρων και αργυράσπιδων) διόρισε στην Μέμφιδα τον Πανταλέωντα από την Πύδνα και στο Πηλούσιο τον Πολέμωνα από την Πέλλα και σαν στρατηγό των μισθοφόρων τον Λουκίδα από την Αιτωλία. Και σαν γραμματέα των μισθοφόρων τον Εύγνωστο, το γιο του Ξενοφάντη, που ήταν ένας από τους εταίρους [στενούς συνεργάτες] του Αλέξανδρου και σαν επισκόπους [επιτηρητές] σε όλους αυτούς τον Αισχύλο και τον Έφιππο από τη Χαλκίδα. Κυβερνήτη της γειτονικής Λιβύης διόρισε τον Απολλώνιο, το γιο του Χαρίνου και της Αραβίας, από την Ηρώων Πόλη, τον Κλεομένη από την Ναυκράτιδα και έδωσε εντολές σε αυτούς να αφήσουν τους ντόπιους νομάρχες να διοικήσουν τις περιοχές τους σύμφωνα με τα αρχαία έθιμα της χώρας, αλλά να εισπράττουν από αυτούς τους φόρους που ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν. Διόρισε τον Πευκέστα και τον Βάλακρο (δυο από τους πιο διακεκριμένους Μακεδόνες) στρατηγούς του στρατού και έφυγε από την Αίγυπτο διορίζοντας ναύαρχο τον Πολέμωνα το γιο του Θεραμένη... Λένε ότι διαμοίρασε την εξουσία στην Αίγυπτο σε πολλούς γιατί τον είχε ξαφνιάσει η στρατιωτική δύναμη της χώρας και δεν πίστευε ότι ένας άνδρας μόνος του θα μπορούσε να κυβερνήσει”
Η οργάνωση αυτή της Αιγύπτου, που είχε σχεδιάσει και υλοποιήσει ο Αλέξανδρος, δεν επρόκειτο να διαρκέσει για πολύ. Ενώ ακόμα ζούσε ο Αλέξανδρος, όλη η εξουσία στην Αίγυπτο είχε συγκεντρωθεί στα χέρια ενός ανθρώπου: του Έλληνα Κλεομένη από τη Ναυκράτιδα, ο οποίος είχε εγκατασταθεί μόνιμα στην Αλεξάνδρεια. Το σύστημα διακυβέρνησης που είχε ορίσει ο Αλέξανδρος δεν φαίνεται να ευδοκίμησε, εξαρχής, και εγκαταλείφθηκε γρήγορα. Το νέο σύστημα διακυβέρνησης που επέβαλαν οι διάδοχοι του Αλέξανδρου, οι Πτολεμαίοι, ήταν εντελώς διαφορετικό. Από ότι μπορούμε να συμπεράνουμε στα κείμενα του Αρριανού, ο Αλέξανδρος ήθελε να υπάρχει πολλαπλός έλεγχος της εξουσίας σε κάθε βαθμίδα: διαμοίρασε ακόμα και την ανώτατη στρατιωτική εξουσία σε δυο άνδρες, στον Πευκέστα και στον Βάλακρο. Ο Κλεομένης έπρεπε να συγκεντρώνει τους φόρους, αλλά η είσπραξή τους είχε αφεθεί στους νομάρχες. Το ανώτερο αξίωμα που έδωσε ο Αλέξανδρος σε δυο Αιγύπτιους, ήταν κάτι που οι Πτολεμαίοι κατάργησαν αμέσως. Αιγύπτιοι κατείχαν υψηλές θέσεις εξουσίας μόνο προς το τέλος της Δυναστείας των Πτολεμαίων. Ο Κλεομένης ήταν αρκετά έξυπνος, φαίνεται, και κατάφερε να μετατρέψει την οικονομική εξουσία του σε πολιτική. Πάντως, πολύ σύντομα, απέκτησε τη φήμη εκβιαστή και διεφθαρμένου – και μάλιστα σε όλο τον Ελληνικό κόσμο. Στην Αθήνα τον κατηγορούσαν για μαύρη αγορά, γιατί με τις πράξεις του είχε αυξηθεί η τιμή του καλαμποκιού65. Στη Μακεδονία τον κατηγορούσαν για καταχραστή, στη Βαβυλώνα για εκβιαστή. Ο Πτολεμαίος ο Λάγος, όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, τον τακτοποίησε δεόντως, παρόλο που είχε εξασφαλίσει την υποστήριξη του επιμελητή της επικράτειας, ή ίσως ακριβώς γι' αυτό.
“Ο Κλεομένης ο Αλεξανδρινός, σατράπης της Αιγύπτου, όταν έπεσε φοβερός λιμός στις γειτονικές χώρες, αλλά στην Αίγυπτο τα πράγματα ήταν κάπως καλά, απαγόρευσε την εξαγωγή καλαμποκιού. Όταν όμως οι νομάρχες παραπονέθηκαν ότι εξαιτίας αυτής της απαγόρευσης, δεν μπορούσαν να πληρώσουν τους φόρους που τους είχε επιβάλει, επέτρεψε τις εξαγωγές, αλλά σε τόσο υψηλή τιμή, που για μικρή ποσότητα καλαμποκιού εισέπραττε μεγάλα ποσά. Και έτσι παρέκαμψε τα παράπονα των νομαρχών. Όταν πάλι ταξίδευε με βάρκα στο νομό όπου οι κροκόδειλοι τιμώνται σαν θεοί, ένας κροκόδειλος άρπαξε ένα από τους υπηρέτες του. Και τότε βρήκε αφορμή και κάλεσε τους ιερείς και τους είπε ότι ήθελε να πάρει εκδίκηση και θα έστελνε τους ανθρώπους του να σκοτώσουν όλους τους κροκόδειλους. Οι ιερείς, για να γλυτώσουν από την οργή του θεού τους, μάζεψαν όλο το χρυσάφι της περιοχής και το έδωσαν στον Κλεομένη. Όταν πάλι είχε πάρει εντολή από τον Αλέξανδρο να ιδρύσει μια πόλη στο νησί του Φάρου στη Αλεξάνδρεια και να την απαλλάξει από την κυριαρχία της Κανώπου, αυτός πήγε στην Κάνωβο και είπε στους ιερείς και στους πλούσιους της πόλης ότι είχε εντολή να τους διώξει από την πόλη, εκείνοι μάζεψαν μεγάλο ποσό χρημάτων και του το έδωσαν για να γλυτώσουν την εξορία. Όταν όμως άρχισαν οι εργασίες για την ίδρυση της νέας πόλης, ο Κλεομένης παρουσιάστηκε πάλι στην Κάνωβο και ζήτησε – και πήρε – περισσότερα χρήματα. Όταν πάλι το καλαμπόκι πουλιόταν για δέκα δραχμές ο μέδιμνος, ο Κλεομένης κάλεσε τους αγρότες να του πουλήσουν όλο το καλαμπόκι τους σε χαμηλότερη τιμή και αυτοί το έκαναν. Κράτησε το καλαμπόκι στις αποθήκες του και όταν μετά από δυο χρόνια υπήρχε έλλειψη καλαμποκιού, αυτός καθόρισε την τιμή σε τριάντα-δυο δραχμές το μέδιμνο και πούλησε σε αυτή την τιμή.... Μετά κάλεσε τους ιερείς της χώρας και τους είπε ότι οι θρησκευτικές δαπάνες στη χώρα ήταν εξωφρενικές και έπρεπε να καταργηθούν μερικοί ναοί και να απολυθούν οι ιερείς τους. Οι ιερείς του έδωσαν πολλά χρήματα, από τα δικά τους αλλά και από τα ταμεία των ναών, γιατί δεν ήθελαν να χάσουν τις θέσεις τους66”
Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα αν ο Κλεομένης ήταν ένοχος για όλα όσα του καταλογίζουν. Είναι συνήθως εύκολο να κατηγορηθεί για καταπίεση και διαφθορά ένας κρατικός λειτουργός, ειδικά αυτός που είναι υπεύθυνος για την είσπραξη των φόρων και τη δημοσιονομική εξυγίανση μιας χώρας. Και ο Πτολεμαίος είχε κάθε συμφέρον να κατηγορήσει τον Κλεομένη. Ξέρουμε ότι ο Αλέξανδρος δεν ήθελε να τον καθαιρέσει. Σε μια επιστολή του προς τον Κλεομένη, την οποία σώζει ο Αρριανός, λέει ο Αλέξανδρος: “Εφόσον διαχειρίζεσαι καλά τους ναούς στην Αίγυπτο και το ηρώο του Ηφαιστίωνα, δεν πρόκειται να σε κουνήσει τίποτα από τη θέση σου και θα σου συγχωρήσω όλες τις ανομίες σου”. Όμως, στην ίδια επιστολή ο Αλέξανδρος δίνει εντολή να ιδρύσει την πόλη στο Φάρο, που ξέρουμε ότι έγινε μετά το θάνατο του Αλέξανδρου. Επομένως η επιστολή είναι πλαστή. Εκτός εάν ο Κλεομένης είχε πάρει εντολή να ιδρύσει την πόλη αλλά δεν το έκανε αμέσως, κάτι που μάλλον πρέπει να αποκλειστεί. Το πιθανότερο πάντως είναι ότι ο Κλεομένης έκανε τα πάντα για να διατηρήσει την εύνοια του Αλέξανδρου, ιδιαίτερα όσον αφορά στο ηρώο του Ηφαιστίωνα, στον οποίον ο Αλέξανδρος είχε ιδιαίτερη αδυναμία67. Είναι επίσης πιθανόν, η επιστολή που αναφέρει ο Αρριανός να είναι κατασκευασμένη για να εκφράσει την εύνοια αυτή.
Αυτός λοιπόν, ο “εντιμότατος” Κλεομένης, έμελλε να είναι ο τελευταίος σατράπης της Αιγύπτου. Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, τον Ιούνιο του 323, ο Κλεομένης έσπευσε να εκφράσει τα διαπιστευτήριά του στον διαφαινόμενο διάδοχό του στην αυτοκρατορία: στον γηραιότερο από τους επτά σωματοφύλακες του Αλέξανδρου, τον Περδίκκα. Στο κάτω-κάτω σε αυτόν είχε παραδώσει ο Αλέξανδρος, στο κρεββάτι του θανάτου, το δαχτυλίδι του. Και οι υπόλοιποισωματοφύλακες, είχαν επιλέξει τον Περδίκκα για να του αναθέσουν το σημαντικό αξίωμα του επιμελητή της επικράτειας, για να φροντίζει την ενότητα της απέραντης αυτοκρατορίας, στο όνομα του ηλίθιου βασιλιά της Μακεδονίας, του ετεροθαλούς αδελφού του Αλέξανδρου, του Φίλιππου Αρριδαίου. Και ο Κλεομένης, όπως θα περίμενε κανείς, έσπευσε να ποντάρει στο άλογο του Περδίκκα. Όμως, αυτή τη φορά, έκανε λάθος: ο Αλέξανδρος δεν έδωσε το δαχτυλίδι του στον Περδίκκα για να τον χρήσει διάδοχό του, αλλά για να διεκπεραιώσει τις άμεσες διοικητικές ανάγκες της αυτοκρατορίας, που έπρεπε να έχουν τη σφραγίδα – δηλαδή το δαχτυλίδι – του Αλέξανδρου. Και οι εφτά Διάδοχοι στη σύνοδο της Βαβυλώνας δεν έχρησαν τον Περδίκκα διάδοχο του Αλέξανδρου. Απλά ήθελαν να τον βγάλουν από τη μέση. Ο ίδιος ο Περδίκκας, δέχτηκε μετά χαράς τη φιλία του Κλεομένη. Τουλάχιστον στην Αίγυπτο, νόμιζε ότι θα είχε το κεφάλι του ήσυχο. Έτσι όταν ο απόμακρος και μάλλον ξεκομμένος από όλους Πτολεμαίος Λάγος, που ήταν ένας από τους επτά σωματοφύλακες του Αλέξανδρου, ζήτησε τη σατραπεία της Αιγύπτου, ο Περδίκκας συμφώνησε να του τη δώσει, αφού είχε εκεί τον άνθρωπό του, τον Κλεομένη, που τον προήγαγε κιόλας σε αντιβασιλέα, για να τον προσέχει. Όπως αποδείχτηκε, και όπως θα δούμε στα επόμενα κεφάλαια, κεφαλαιώδες λάθος από όλους.
Σημειώσεις Δευτέρου Κεφαλαίου
32 Ο Νεκτανέβων Β' (βασίλευσε από το 360 μέχρι το 343 π. Χ.), με το Αιγυπτιακό όνομα Ναχθορέμπ, ήταν ο τρίτος και τελευταίος Φαραώ της Τριακοστής Δυναστείας, αλλά και ο τελευταίος Αιγύπτιος στο θρόνο των Φαραώ. Στον θρόνο τον είχε τοποθετήσει ο βασιλιάς της Σπάρτης Αγησίλαος Β' που τον είχε βοηθήσει να εκδιώξει τον Περσόφιλο αδελφό του Τεό, ο οποίος κατέφυγε στην Περσία μέσω της Αραβίας. Ο Νεκτανέβων Β', μετά από βασιλεία δέκα επτά ετών νικήθηκε από τον βασιλιά των Περσών Αρταξέρξη Γ' και διέφυγε, πρώτα στην Μέμφιδα, στη συνέχεια στην Άνω Αίγυπτο και τέλος στη Νουβία, όπου και εξαφανίζεται από την ιστορία.
33 Η ταυτότητα των Υξώς (Αιγυπτιακά Ηέξα-κασουέτ, δηλαδή 'ξένοι κατακτητές') είναι από τα πολλά ερωτηματικά της ιστορίας της Αιγύπτου. Υπάρχουν πολλές εκδοχές για την εθνική τους ταυτότητα: μερικοί ιστορικοί θεωρούν ότι ήταν άνθρωποι διαφόρων εθνοτήτων που είχαν επικρατήσει στα διάφορα εμπορεία των ακτών. Άλλοι πάλι λένε ότι ήταν μισθοφόροι, Έλληνες, Κρήτες κυρίως, που είχαν καλέσει οι Φαραώ για να αντιμετωπίσουν τους εσωτερικούς εχθρούς τους. Άλλοι τους θέλουν τεχνίτες και επαγγελματίες από την Ανατολή, από τη Βίβλο μέχρι τη Βακτριανή. Η επικρατούσα άποψη σήμερα είναι ότι οι Υξώς ήταν Ασιάτες που άρχισαν να εισρέουν στην Αίγυπτο από το ανατολικό Δέλτα στη διάρκεια της Δωδέκατης Δυναστείας (της Ενδέκατης κατ' άλλους), γύρω στα 1620 π. Χ. Τα ονόματά τους, όπως σώθηκαν μέχρις εμάς, φαίνεται να είναι Χαναανικά και Αραμαϊκά. Μέχρι το τέλος της Δέκατης Τρίτης Δυναστείας είχαν καταλάβει όλη την Κάτω Αίγυπτο και έτσι ξεκίνησε η λεγόμενη Δεύτερη Ενδιάμεση Περίοδος της αρχαίας Αιγυπτιακής ιστορίας. Μέχρι τις αρχές της Δέκατης Έβδομης Δυναστείας είχαν απωθηθεί.
34 Οι Φαραώ αποκαλούσαν τον εαυτό τους βασιλιάς των δυο χωρών, εννοώντας την Κάτω Αίγυπτο (κοντά στο στόμιο και το Δέλτα του Νείλου) και την Άνω Αίγυπτο (από την κοιλάδα του Νείλου μέχρι τον Πρώτο Καταρράκτη). Τις δυο αυτές περιοχές (που κατοικούνταν από συγγενείς μεν αλλά σχετικά διαφορετικές φυλές) ένωσε ο πρώτος Φαραώ της Πρώτης Δυναστείας, ο Μήνης.
35 Η “Ελληνιστική Εποχή” αναφέρεται στον Ελληνισμό από τον θάνατο του Μεγαλέξανδρου (323 π. Χ.) μέχρι την κατάληψη της Ελλάδας από τους Ρωμαίους το 146 π. Χ. Ο όρος “Ελληνιστική” είναι η απόδοση στα Αγγλικά του Γερμανικού Hellenismus που χρησιμοποίησε ο Γερμανός Ιστορικός Johann Gustav Droysen το 1836 στο φημισμένο έργο του Geschichte des Hellenismus. Επειδή ο όρος “Ελληνισμός” δηλαδή Hellenism, στα Αγγλικά είχε άλλη σημασία (την ίδια που έχει στα Ελληνικά), ο ίδιος ο Droysen πρότεινε τον όρο Hellenistic, που καθιερώθηκε έκτοτε.
36 Ο τελευταίος πάπυρος με την ιερατική γραφή που έχουμε σήμερα είναι από το 560 π. Χ. στο νησί Φίλαι του Νείλου κοντά στην Συήνη (Ασουάν). Μετά την κατασκευή του φράγματος του Ασουάν, στη δεκαετία τους 1950-60, το νησί – την μεγαλύτερη περίοδο του χρόνου – είναι βυθισμένο κάτω από την επιφάνεια της λίμνης Νάσερ.
37 Ο Αμύντας αυτός δεν είχε καμιά σχέση με τον ομώνυμο βασιλιά της Μακεδονίας. Το όνομα ήταν πολύ διαδεδομένο στη Μακεδονία. Πέθανε το 330 π. Χ. Κατηγορήθηκε ότι συμμετείχε στη συνωμοσία του Φιλώτα και αυτομόλησε στους Πέρσες μαζί με τους αδερφούς του Άτταλο και Σιμμία.
38 Το Πηλούσιον ήταν η ανατολικότερη μεγάλη πόλη της Κάτω Αιγύπτου, 30 χλμ. νοτιοδυτικά του σημερινού Πορτ-Σαίντ, πάνω στο ανατολικότερο στόμιο του Δέλτα του Νείλου. Το Αιγυπτιακό όνομα της πόλης ήταν Παραμούν, δηλαδή το Σπίτι του Άμμωνα. Στην Παλαιά διαθήκη αναφέρεται σαν Σιν. Το Ελληνικό όνομα υποδηλώνει ότι η πόλη ήταν γεμάτη λάσπη, πηλό. Πράγματι, η πόλη ήταν κτισμένη ανάμεσα στην ακτή της θάλασσας και τα έλη του Δέλτα.
39 Ηλιούπολις ή Ηλίου Πόλις: μια από τις αρχαιότερες πόλεις της αρχαίας Αιγύπτου και πρωτεύουσα του 13ου νομού της Κάτω Αιγύπτου. Σήμερα είναι προάστιο του Καΐρου, γνωστό και σαν Μισρ-αλ-γκιντεντάχ ('Νέα Αίγυπτος”). Η αρχαία πόλη βρίσκεται οκτώ χλμ. Ανατολικά του Νείλου, βόρεια της κορυφής του Δέλτα. Το αρχαίο Αιγυπτιακό όνομα της πόλης, όπως διαβάζεται στα ιερογλυφικά, είναι λβνβ ή Λου-νου, που σήμαινε “μέρος με κολώνες”. Ήταν το κέντρο λατρείας του θεού του Ήλιου Ρα, εξ ου και το Ελληνικό της όνομα.
40 Η Μέμφιδα ήταν η πρωτεύουσα του πρώτου νομού της Κάτω Αιγύπτου, για ένα διάστημα (περίπου από το 3000 μέχρι το 2200 π. Χ.) πρωτεύουσα του Νέου Βασιλείου και σημαντικό πολιτισμικό και θρησκευτικό κέντρο σε όλη την Αιγυπτιακή ιστορία. Το όνομα της πόλης στα ιερογλυφικά διαβάζεται Ινέμπ-Χεντί, που σημαίνει “Λευκά Τείχη”. Το Ελληνικό όνομα Μέμφις, φαίνεται να είναι παραφθορά του ονόματος Μν-νφρ ή Μεν-Νεφέρ ή Μενφέ, που σημαίνει η Πυραμίδα του Μεν, δηλαδή του Φαραώ Πέπη της Έκτης Δυναστείας. Η πόλη βρισκόταν στο στρατηγικό σημείο, στα όρια της Κάτω με την Άνω Αίγυπτο, 20 χλμ. νότια του σημερινού Καΐρου, στη δυτική όχθη του Νείλου.
41 Ο Quintus Curtius Rufus ήταν Ρωμαίος ιστορικός και πιθανόν έζησε και έγραψε το έργο του στην περίοδο του αυτοκράτορα Κλαύδιου (42-54 μ. Χ.) Το μόνο του έργο που σώζεται είναι το Historiae Alexandri Magni (Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου) στα Λατινικά, αποτελούμενο από δέκα βιβλία. Το έργο του, αν και ευχάριστα γραμμένο, δείχνει ότι ο συγγραφέας αγνοεί γεωγραφία, χρονολογίες και στρατιωτικές έννοιες.
42 Jurgen Anton Benedikt Niese (1849-1910), Γερμανός κλασσικός ιστορικός. Από το έργο του Geschichte der griechischen und makedinischen Staaten seit der Schlacht bei Chaeronia (Ιστορία των Ελληνικών και Μακεδονικών Χωρών μετά τη μάχη της Χαιρώνειας) Βερολίνο, 1903
43 Sir John Pentland Mahaffy, Ιρλανδός Ελληνιστής και Αιγυπτιολόγος, καθηγητής στο Trinity College της Οξφόρδης, στο βιβλίο του Greek Life and Thought from Alexander to the Roman Conquest, 1896
44 Ραμσής ο Μέγας, ή Ραμσής Β' (γνωστός στα Ελληνικά, από τον Ηρόδοτο και τον Διόδωρο, σαν Οσυμάνδιας, στα Αιγυπτιακά Οσίρ-Ματ-Ρα Σετεπ-εν-Ρα) ο τρίτος Φαραώ της Δέκατης Ένατης Δυναστείας βασίλευσε (περίπου) από το 1279 μέχρι το 1213 π. Χ. και διαδέχθηκε τον πατέρα του Σέθο (Σετι) Α' που είχε διαδεχθεί τον δικό του πατέρα Ραμσή Α΄. Στη διάρκεια της πολυετούς, λαμπρής βασιλείας του έχτισε ή αναστήλωσε μεγάλο αριθμό ναών, μνημείων, αγαλμάτων, μεταξύ των οποίων το περίφημο ιερό στο Αμπού Σιμπέλ, πολυάριθμοι ναοί στην Μέμφιδα, το Επιστήλειο στο Καρνάκ, το επιθανάτιο ιερό του στην Ηλιούπολη, το Ραμσείον στις Θήβες κλπ. Η σπουδαία στήλη αφιερωμένη στον Ραμσή Β, που βρέθηκε στην Άβυδο περιέχει την μακρύτερη επιγραφή που βρέθηκε στην Αίγυπτο, εκατόν δέκα έξι σειρές, και εκθειάζει τα έργα του και τη σχέση με τον πατέρα του
45 Ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος (498-408 π. Χ.) ήταν αρχαίος Έλληνας αρχιτέκτονας, πολεοδόμος, ιατρός, μετεωρολόγος, μαθηματικός και φιλόσοφος, ιδρυτής της επιστήμης της πολεοδομίας.
46 Ο Δεινοκράτης ο Ρόδιος (άκμασε το τελευταίο τέταρτο του 4ου π. Χ. αιώνα), εκτός από αρχιτέκτονας και τεχνικός σύμβουλος του Μεγαλέξανδρου, ήταν και ο αρχιτέκτονας του μνημείου του Ηφαιστίωνα στη Βαβυλώνα, αναστήλωσε τον παλαιό Ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο, έχτισε το Δεύτερο Ιερό της θεάς, όταν το πρώτο (που θεωρείτο ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου) καταστράφηκε από τον Ηρόστρατο στις 21 Ιουλίου του 356 π. Χ. (κατά την παράδοση, την ίδια νύχτα που γεννήθηκε ο Αλέξανδρος), κλπ.
47 Η λίμνη Μαρεώτιδα, υφάλμυρη λίμνη με έκταση περίπου 250 τ.χ. που χωρίζεται από την Μεσόγειο θάλασσα από τον στενό ισθμό πάνω στον οποίο χτίστηκε η Αλεξάνδρεια.
48 Η Κάνωβος (γενική της Κανώπου), αρχαία παράκτια πόλη της Αιγύπτου, τα ερείπια της οποίας βρίσκονται σήμερα στα ανατολικά προάστια της σύγχρονης Αλεξάνδρειας, 25 χλμ. από το κέντρο της. Βρισκόταν στον έβδομο Νομό της αρχαίας Αιγύπτου ( Μενελαΐτης Νομός), στο ανατολικότερο στόμιο του Νείλου (Κανωπικό στόμιο). Το αρχαίο Αιγυπτιακό όνομα της πόλης ήταν Κα-Νουπ που σημαίνει “χρυσοφόρος πυθμένας”. Κάνωπο ονόμασε ο Ερατοσθένης τον λαμπερότερο αστέρα στον αστερισμό της Καρίνας, τον α-car
49 Ιώσηπος (37-100 μ.Χ.) ή Titus Flavius Josephus, Εβραίος ιστορικός. Έγραψε στα Ελληνικά και έγινε Ρωμαίος πολίτης. Για τη ζωή και το έργο του Ιώσηπου βλέπε Παράρτημα...
50 Άμμων (του Άμμονος). Θεός του Αιγυπτιακού Πανθέου (το Αιγυπτιακό του όνομα ήταν Αμμούν ή Αμμανού), ο οποίος με τη μορφή του Άμμωνος-Ρα ήταν η πιο περίπλοκη μορφή της Αιγυπτιακής θεολογίας. Ο Άμμων ήταν η κρυφή μορφή του Ρα. Ο τελευταίος θεωρείτο ο πατέρας όλων των Αιγυπτιακών θεοτήτων και δημιουργός των πάντων. Ο Άμμων ήταν θεός των φτωχών και ταπεινών κατοίκων της χώρας του Νείλου.
51 Η Όαση της Σίβα (αραβικά Ουαχάτ Σιουάχ, σιουάτ στα Βερβερικά σημαίνει γεράκι, με το οποίο παριστάνεται ο θεός Άμμων), στο ανατολικό άκρο της Λιβυκής Ερήμου, στα σύνορα (50 χλμ.) της σύγχρονης Αιγύπτου με τη Λιβύη. Η όαση έχει μήκος 80 και πλάτος 30 χλμ., κατοικείται από περίπου 23.000 ψυχές, κυρίως Βερβέρους. Η άκρη της όασης απέχει 759 χλμ. από το Κάιρο
52 Ο Καλλισθένης ο Ολύνθιος (360-328 π. Χ.) ήταν Έλληνας ιστορικός, γιος του ήρωα Προξένου του Αταρμέου, και ανιψιός του Αριστοτέλη από την αδελφή του Αριμνήστη. Γνώρισε τον Αλέξανδρο όταν ο τελευταίος ήταν μαθητής του Αριστοτέλη. Ο Αλέξανδρος τον πήρε μαζί του στις εκστρατείες του σαν επίσημο ιστοριογράφο του. Στην αρχή, ο Καλλισθένης επαίνεσε τον Αλέξανδρο, αργότερα όμως η διάθεσή του άλλαξε, όταν ο Αλέξανδρος άρχισε να υιοθετεί ήθη και έθιμα των ασιατικών λαών που είχε καταλάβει. Ιδιαίτερα επέκρινε τη συνήθεια που είχε εισαγάγει ο Αλέξανδρος να τον προσκυνούν όσοι τον επισκέπτονταν. Ο Μέγας βασιλιάς δυσαρεστήθηκε και κατηγόρησε τον Καλλισθένη για προδοσία. Τον έριξε στη φυλακή, όπου πέθανε από αρρώστια ή από βασανιστήρια. Το θλιβερό τέλος του Καλλισθένη διαιώνισε με τις ελεγείες του ο Θεόφραστος, τον οποίο ο πρώτος είχε γνωρίσει στη διάρκεια μιας επίσκεψής του στην Αθήνα.
53 Το έργο του Καλλισθένη έχει χαθεί. Την παραπάνω αναφορά σε αυτόν κάνει ο Στράβων (17.20)
54 Όπως μας λέει ο Πλάτωνας (Πολιτεία 257)
55 Έρημος του Νίτρου ονομάζεται η σημερινή Αιγυπτιακή έρημος Ουαντί-ελ-Νατρούν που οι Έλληνες ονόμαζαν Σκήτη.
56 Ο Κλείταρχος (Κλίταρχος, μερικές φορές) ήταν ένας από τους ιστορικούς που ακολουθούσαν τον Αλέξανδρο. Ήταν γιος του επίσης ιστορικού Δίνωνα του Κολοφωνίου. Ίσως να κατοικούσε μόνιμα στην Αίγυπτο, ίσως να βρέθηκε εκεί για αρκετά χρόνια, τον βρίσκουμε πάντως στην αυλή του Πτολεμαίου Λάγου. Ο Κουιντιανός (1.74) τον θεωρεί άξιο αλλά αναξιόπιστο, και ο Κικέρων (Brutus II) τον κατηγορεί ότι τα στοιχεία που δίνει για τον θάνατο του Θεμιστοκλή είναι ψευδή. Αναμφισβήτητα, οι ιστορίες του ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς, και χρησιμοποιήθηκαν ευρέως από τον Διόδωρο και τον Κούρτιο, αλλά και από τον Πλούταρχο. Το ύφος γραφής του είναι υπερβολικά παροιμιώδες.
57 Υπάρχει εδώ μια αναντιστοιχία σχετικά με το αν χρησιμοποιούνταν καμήλες στο σκέλος του ταξιδιού από το Παραιτόνιο μέχρι τη Σίβα. Η επικρατούσα άποψη είναι ότι την εποχή εκείνη δεν είχε ακόμη εισαχθεί στην Αίγυπτο η καμήλα. Ο Κούρτιος όμως λέει επί λέξη (4.7.12): “Aqua etiam defecerat, quam utribus cameli vexerant”. Αλλά, όπως είπαμε, ο Κούρτιος αντλεί τις πληροφορίες του από τον (θεωρούμενον αναξιόπιστο) Κλείταρχο.
58 Λεπτομέρειες για τη ζωή και την πολιτεία του Πτολεμαίου Α' Λάγου στο επόμενο κεφάλαιο.
59 Ούτε ο ίδιος ο Πτολεμαίος, ούτε καμιά άλλη πηγή δεν αναφέρει τίποτα γι' αυτό
60 Όσο παράξενο και να φαίνεται, τέτοιες ιστορίες παραισθήσεων στα ταξίδια στην έρημο αναφέρονται και σε πιο σύγχρονες εποχές. Πριν βέβαια χρησιμοποιηθεί το αυτοκίνητο για τα ταξίδια αυτά, γιατί η ταχύτητα της μεταφοράς με το αυτοκίνητο δεν αφήνει περιθώρια παραισθήσεων. Ο Maspero αναφέρει τις εμπειρίες ενός ταξιδιώτη του δέκατου-ένατου αιώνα, του Bayle St. John, από το ταξίδι του το 1847. Ο St. John και ο συνταξιδιώτης του έχασαν προσωρινά τον προσανατολισμό τους στην έρημο. “Μέσα στην απόγνωσή μας είδαμε δυο κοράκια να πετούν νοτιοδυτικά. Αν είμαστε προληπτικοί, ή αν ζούσαμε στην εποχή της δεισιδαιμονίας, θα λέγαμε ότι κάποιος θεός ήθελε να μας βοηθήσει. Εμείς πάντως ακολουθήσαμε το δρόμο που έδειχναν τα πουλιά και φτάσαμε σε λίγο σε μια υπέροχη όαση. Φαίνεται ότι και τα πουλιά πήγαιναν εκεί, αφού έχασαν τη ελπίδα τους να φάνε τα πτώματά μας”.
61 Ο Αρριανός μας λέει ότι όταν μαθεύτηκε στη Αθήνα ο θάνατος του Αλέξανδρου (περίπου έξι μήνες μετά που συνέβη) οι προσκείμενοι στο Αντί-Μακεδονικό μέτωπο ρήτορες, με πρώτο τον γηραιό Φωκίωνα, αναφώνησαν: μην πιστεύετε ότι πέθανε ο τύραννος. Αν πράγματι συνέβαινε αυτό, όζειν γαρ η οικουμένη του νεκρού”
62 Ακόμη και σήμερα, η πρόσβαση στην έρημο της Σίβα γίνεται σχεδόν αποκλειστικά από την Αλεξάνδρεια με έναν δρόμο σχετικά καλό. Νότια και ανατολικά της όασης υπάρχει η φοβερή “Δυτική Έρημος”, που μπορεί κανείς να διασχίσει μόνο με ειδικά οχήματα και εξοπλισμό και σε πομπή περισσοτέρων οχημάτων, μέχρι την όαση της Μπαχαρίγια, που απέχει 1250 χλμ από τη Σίβα
63 Οι πηγές μας (Αρριανός 3.2.7) πληροφορούν ότι την εποχή που ο ίδιος ο Αλέξανδρος ήταν ακόμα στην Αίγυπτο, το νησί Ελεφαντίνη (που ήταν λίγο πριν τον Πρώτο Καταρράκτη) χρησίμευε στους Μακεδόνες σαν τόπος απομόνωσης για τους επικίνδυνους εχθρούς τους. Ξέρουμε λοιπόν ότι εκεί είχε εξοριστεί ο Απολλωνίδης ο Χίος , που ήταν Έλληνας και είχε πολεμήσει στο πλευρό των Περσών και τον είχαν αιχμαλωτίσει οι στρατιώτες του Αλέξανδρου.
64 Εδώ ο Αρριανός μάλλον κάνει λάθος.. Ο τίτλος “νομάρχες” δεν ταιριάζει σε αυτούς που διοικούσαν τόσο μεγάλες περιοχές όπως η Άνω και η Κάτω Αίγυπτος. Επίσης το όνομα Πετέεσις (Πετίσις στα ιερογλυφικά, δηλαδή δώρο της Ίσιδος) ακούγεται Αιγυπτιακό, αλλά το όνομα Δολόασπις είναι Περσικό.
65 Δημοσθένης, κατά Διονυσόδωρου
66 Ουσιαστικά, ο Κλεομένης είπε στους ιερείς ότι αν ήθελαν να διατηρήσουν τις περιουσίες τους, έπρεπε να τις μοιραστούν μαζί του. Οι ιερείς και οι ναοί στην Αίγυπτο, από τους αρχαιότατους χρόνους, είχαν συσσωρεύσει τεράστιο πλούτο.
67 Ο Ο Ηφαιστίων ( 356 π.Χ – 325 π.Χ.) ήταν γιος του Αμύντορα, παιδικός φίλος, αξιωματικός και σύντροφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην εκστρατεία του στην Ασία. Γεννήθηκε στην Πέλλα και ήταν ένας από τους Μακεδόνες Βασιλικούς παίδες που συμμετείχαν μαζί με τον Αλέξανδρο στις διαλέξεις του Αριστοτέλη στην Μιέζα, ίσως το 343. Συμμετείχε σαν αξιωματικός στην εκστρατεία του Αλέξανδρου στην Ασία. Αρχικά τον βρίσκουμε στην Τροία να στεφανώνει τον τάφο τουΠατρόκλου, ενώ αντίστοιχα ο Αλέξανδρος στεφάνωσε τον τάφο του Αχιλλέα, φανερώνοντας την ισόβια φιλία ανάμεσα στους δύο άνδρες. Χαρακτηριστικά, ο Αλέξανδρος συνήθιζε να αναφέρεται στον Κρατερό ως Φιλοβασιλέα, ενώ στον Ηφαιστίωνα ως Φιλαλέξανδρο. Στα πρώτα χρόνια της εκστρατείας στην Ασία, βρίσκουμε ελάχιστες αναφορές στον Ηφαιστίωνα σε στρατιωτικές επιχειρήσεις. Το 332 π.Χ.τον βρίσκουμε να ηγείται του στόλου που συνόδευε το στρατό του Αλέξανδρου στη Φοινίκη. Το 331 π.Χ., ήταν αυτός που δέχτηκε ένα νεαρό από τη Σάμο, τον Αριστίωνα, σταλμένο από τον Δημοσθένη για να μεσολαβήσει στον Αλέξανδρο για ένα πιθανό συμβιβασμό. Κατά την διάρκεια της μάχης στα Γαυγάμηλα, ο Ηφαιστίων τραυματίστηκε ενώ πολεμούσε ως επικεφαλής των σωματοφυλάκων. Πήρε ενεργό μέρος στην ανάκριση του Φιλώτα και μάλιστα προέτρεψε τους υπόλοιπους Μακεδόνες να τον βασανίσουν ώστε να ομολογήσει τους συνενόχους του. Σαν ανταμοιβή, του δόθηκε η ηγεσία των Εταίρων, την οποία μοιράστηκε με τον Κλείτο τονμαύρο, γιο του Δροπίδη. Στην συνέχεια, ο Ηφαιστίων πήρε ενεργό μέρος στις εκστρατείες στη Βακτρία, Σογδιανή και αργότερα στην Ινδία, επικεφαλής της εμπροσθοφυλακής μαζί με τον Περδίκκα. Μάλιστα, μετά από 30 μέρες πολιορκίας κατάφεραν να καταλάβουν την πόλη Όμφιδα (Τάξιλα). Στη μάχη του Υδάσπη εναντίον του Πώρου, ο Ηφαιστίων διοικούσε το ιππικό στην αριστερή πτέρυγα της στρατιάς του Αλέξανδρου. Στην συνέχεια μαζί με τον Περδίκκα ίδρυσαν την πόλη Οροβάτιδα στον δρόμο προς τον Ινδό ποταμό. Αργότερα, στα Σούσα, πήρε μέρος στον μαζικό γάμο με γυναίκες από την Περσία και μάλιστα ο ίδιος παντρεύτηκε την Δρυπετίδα, αδερφή της γυναίκας του Αλέξανδρου, Στατείρα. Από τα Σούσα στάλθηκε με το κυρίως τμήμα του πεζικού στον Περσικό κόλποκαι έφτασαν μαζί στα Εκβάτανα το 325 π.Χ.. Κατά την διάρκεια αγώνων και εκτεταμένης οινοποσίας, ο Ηφαιστίωνας αρρώστησε από πυρετό, με συνέπεια ύστερα από εφτά ημέρες να πεθάνει σε ηλικία 31 ετών.

ΠΗΓΗ